بررسی مدرسه تاریخی علیا در فردوس

مدرسه ی تاریخی علیا واقع در بخش قدیمی شهر فردوس در استان خراسان جنوبی، شمال غربی شهر بیرجند قرار دارد. این شهر در قدیم تون خوانده می شد و بنابراین در منابع تاریخی نیز به همین نام خوانده میشود.

ناصر خسروقبادیانی درباره تون میگوید: شهرتون بزرگ بوده است اما در آن وقت که من دیدم اغلب خراب بود و بر صحرایی نهاده است و آب روان و کاریز دارد و بر جانب شرقی باغ های بسیار بود و حصاری محکم داشت. گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده است، که زیلو بافتندی و در شهر درخت پسته بسیار بود

 بانی مدرسه میرعلی بیگ بوده و زمان ساخت آن نیز در حدود قرن 11 قمری است.[i]پس از زلزله سال 1347 شهر جدید در شرق شهر قدیمی ساخته شد و بنابراین آثار تاریخی در بخش قدیمی شهر واقع اند. این بنا تا پیش از زلزله ی یاد شده توسط مدرسین و طلاب استفاده می شد. سبک معماری مدرسه چهار ایوانی است و مانند اکثر بناهای تاریخی، شامل فضاهای ورودی، هشتی، مسجد، مدرس(محل تدریس) و حجره هایی است که جهت اقامت طلاب دورتادور حیاط مرکزی شکل گرفته اند.

سردر ورودی مجموعه به فضای هشتی شکلی باز می شود که مانند مفصلی بین فضای بیرون و داخل بنا عمل می کند. بناهای مدرس و نمازخانه که در شرق و غرب فضای هشتی واقع اند، با گنبدهای تک پوسته آجری پوشیده شده اند. چهار ایوان در مرکزچهار سمت حیاط واقع اند که ابعاد آنها با هم تقریبا برابر است. پلان مدرسه بر محور شمالی جنوبی قرار گرفته و با وجود مشابهت در جهت های مختلف کاملا متقارن نیست و جبهه های مختلف پلان با یکدیگر اندکی تفاوت دارند.

بجز دو گنبد فضاهای نمازخانه و مدرس، دو گنبد دیگر نیز در جبهه شمالی، حجره های واقع در شمال غرب و شمال شرق مجموعه را می پوشانند. سایر حجره های مدرسه نیز دورتادور حیاط مرکزی قرار گرفته اند که دسترسی آنها به حیاط از طریق ایوان هایی است است که جلوی هر حجره قرار گرفته است. در وسط حیاط نیز فضای هشتی شکل گود قرار گرفته که یادآور گودال باغچه های بناهای ایرانی است.

مواد و مصالح ساختمانی استفاده شده آجر و خشت و گچ می باشند و اکثریت تزیینات بنا نیز گچی هستند.هندسه پلان ساده و مقیاس آن نیز نسبت به سایر مدارس چندان بزرگ نیست ولی واجد تمامی عناصر کالبدی مدارس است و ویژگی های شاخص معماری اوایل دوره صفوی مانند ارتفاع بلند ورودی، چهار ایوانی بودن و دسترسی غیر مستقیم از بیرون فضا در آن رعایت شده است.

منابع:

رجوع شود به لغت نامه ی دهخدا ذیل واژه ی تون

رجوع شود به صفحه شخصی دکترکاوه منصوری

انیسی، علیرضا، 1395، مدرسه ی تاریخی علیا در فردوس؛ تحلیل و بررسی معماری، فصلنامه ی اثر، شماره ی 72

 

برچسب خورده: